|
|
Het onderstaande is de vertaling van de Engelstalige wiki.
omdat die pagina veel uitgebreider is dan de Nederlandstalige versie.
Voor referenties en externe links zie de Engelstalige pagina.
Wat is het?
Een jetlag is een fysiologische aandoening die het gevolg is van veranderingen in het circadiane ritme van het lichaam
[biologisch ritme waarvan de cyclus ongeveer één dag duurt (Latijn: circa = rond, dies = dag)], veroorzaakt door snelle trans-meridiaan
(oost-west of west-oost) reizen over lange afstanden. Iemand die bijvoorbeeld van New York naar Londen vliegt, d.w.z. van west naar oost,
heeft het gevoel dat de tijd vijf uur vroeger is dan de plaatselijke tijd, en iemand die van Londen naar New York reist, d.w.z. van oost naar west,
heeft het gevoel dat de tijd vijf uur later is dan de plaatselijke tijd. De faseverschuiving bij het reizen van oost naar west wordt fase-vertraging
van de circadiane cirkel genoemd, terwijl bij het reizen van west naar oost sprake is van fase-vooruitgang van de circadiane cirkel.
De meeste reizigers vinden dat het moeilijker is om de tijdzone aan te passen als ze naar het oosten reizen.
Jetlag werd vroeger geclassificeerd als een van de slaapstoornissen van het circadiane ritme.
De conditie van jetlag kan meerdere dagen duren voordat de reiziger volledig is aangepast aan de nieuwe tijdzone; een herstelperiode van één dag per overgestoken
tijdzone is een voorgestelde richtlijn. Jetlag is vooral een probleem voor piloten van luchtvaartmaatschappijen, vliegtuigpersoneel en frequente reizigers.
Luchtvaartmaatschappijen hebben voorschriften om vermoeidheid bij piloten als gevolg van jetlag tegen te gaan.
De term 'jetlag' wordt gebruikt omdat het vóór de komst van passagiersvliegtuigen met straalmotoren ongebruikelijk was om ver en snel genoeg
te reizen om desynchronose te veroorzaken. Reizen per propellervliegtuig, per schip of per trein waren langzamer en van beperktere afstand dan jetvluchten,
en droegen dus niet in grote mate bij tot het probleem.
Symptomen
De symptomen van een jetlag kunnen zeer uiteenlopend zijn, afhankelijk van de mate van tijdsverandering, het tijdstip van de dag, en individuele verschillen.
Slaapstoornissen treden op, met een slechte slaap bij aankomst en/of slaapstoornissen zoals moeilijk in slaap vallen (wanneer men naar het oosten vliegt),
vroeg wakker worden (wanneer men naar het westen vliegt), en problemen om in slaap te blijven. Cognitieve effecten zijn onder andere slechtere prestaties
bij mentale taken en concentratie; duizeligheid, misselijkheid, slapeloosheid, verwarring, angst, toegenomen vermoeidheid, hoofdpijn en prikkelbaarheid;
en problemen met de spijsvertering, waaronder indigestie, veranderingen in de frequentie van de ontlasting en de consistentie van de ontlasting,
en verminderde interesse in en genot van voedsel.
De symptomen worden veroorzaakt door een circadiaan ritme dat niet synchroon loopt met de dag-nacht cyclus van de bestemming,
evenals de mogelijkheid van interne desynchronisatie. Jetlag is gemeten met eenvoudige analoge schalen, maar een studie heeft aangetoond dat deze vrij bot
zijn voor het beoordelen van alle problemen die gepaard gaan met jetlag. De Liverpool Jet Lag Questionnaire werd ontwikkeld om alle symptomen van jetlag op
verschillende tijdstippen van de dag te meten, en dit specifieke meetinstrument is gebruikt om jetlag bij atleten te beoordelen.
Jetlag kan een verandering van drie tijdzones of meer vereisen om op te treden, hoewel sommige individuen kunnen worden beïnvloed door zo weinig als een enkele tijdzone
of de enkele uur verschuiving naar of van de zomertijd. Symptomen en gevolgen van jetlag kunnen een belangrijke zorg zijn voor atleten die naar het oosten of westen reizen
voor wedstrijden, omdat prestaties vaak afhankelijk zijn van een combinatie van fysieke en mentale kenmerken die worden beïnvloed door jetlag.
Dit is vaak een veel voorkomend probleem bij internationale sportevenementen zoals de Olympische Spelen en de FIFA Wereldbeker.
Veel atleten komen echter minstens 2 tot 4 weken voor deze evenementen aan, om zich te helpen aanpassen aan eventuele jetlagproblemen.
Reisvermoeidheid
Reismoeheid is algemene vermoeidheid, desoriëntatie en hoofdpijn veroorzaakt door een onderbreking in de routine,
tijd doorgebracht in een krappe ruimte met weinig kans om te bewegen, een zuurstofarme omgeving, en uitdroging veroorzaakt door droge lucht en beperkt eten en drinken.
Het heeft niet noodzakelijk te maken met de verschuiving van het circadiane ritme die een jetlag veroorzaakt.
Reismoeheid kan optreden zonder tijdzones over te steken, en verdwijnt vaak na één dag, vergezeld van een nacht met een goede nachtrust.
Oorzaak
Een jetlag is een chronobiologisch probleem, vergelijkbaar met problemen die vaak worden veroorzaakt door ploegendienst en het circadiane ritme slaapstoornissen. Wanneer men door een aantal tijdzones reist, loopt de lichaamsklok (het circadiaans ritme) niet synchroon met de tijd op de plaats van bestemming, omdat men daglicht en duisternis ervaart in tegenstelling tot het ritme waaraan men gewend is geraakt. Het natuurlijke patroon van het lichaam wordt verstoord, aangezien de ritmes die de tijd bepalen voor eten, slapen, hormoonregulatie, schommelingen van de lichaamstemperatuur en andere functies niet langer overeenstemmen met de omgeving, en in sommige gevallen ook niet met elkaar. In de mate dat het lichaam deze ritmes niet onmiddellijk opnieuw kan afstellen, heeft het een jetlag.
De snelheid waarmee het lichaam zich aanpast aan het nieuwe schema hangt af van de persoon en de reisrichting; sommige mensen hebben meerdere dagen nodig om zich aan te passen aan een nieuwe tijdzone, terwijl anderen weinig verstoring ondervinden.
Het passeren van de Internationale Datumgrens draagt op zichzelf niet bij aan een jetlag, aangezien de leidraad voor het berekenen van een jetlag het aantal gepasseerde tijdzones is, met een maximaal mogelijk tijdsverschil van plus of min 12 uur. Als het absolute tijdsverschil tussen twee locaties groter is dan 12 uur, moet men 24 van dat getal aftrekken of er 24 bij optellen. Bijvoorbeeld, de tijdzone UTC+14 zal op hetzelfde tijdstip vallen als UTC-10, hoewel de eerste één dag voorloopt op de tweede.
Een jetlag houdt alleen verband met de trans-meridiaan (west-oost of oost-west) afgelegde afstand. Een tien uur durende vlucht tussen Europa en zuidelijk Afrika veroorzaakt geen jetlag, omdat de reisrichting hoofdzakelijk noord-zuid is. Een vlucht van vier uur tussen Miami, Florida en Phoenix, Arizona in de Verenigde Staten kan een jetlag veroorzaken, omdat de reisrichting hoofdzakelijk oost-west is.
Dubbele desynchronisatie
Er zijn twee afzonderlijke processen die verband houden met biologische timing: circadiane oscillatoren en homeostase. Het circadiane systeem bevindt zich in de suprachiasmatische kern (SCN) in de hypothalamus van de hersenen. Het andere proces is de homeostatische slaapneiging, die een functie is van de hoeveelheid tijd die is verstreken sinds de laatste adequate slaapepisode.
Het menselijk lichaam heeft een hoofdklok in de SCN en ook perifere oscillatoren in weefsels. De rol van de SCN is het zenden van signalen naar perifere oscillatoren, die deze synchroniseren voor fysiologische functies. De SCN reageert op lichtinformatie die door het netvlies wordt uitgezonden. Er wordt verondersteld dat perifere oscillatoren reageren op interne signalen zoals hormonen, voedselinname, en "nerveuze stimuli".
De implicatie van onafhankelijke interne klokken kan een aantal van de symptomen van jetlag verklaren. Mensen die over verschillende tijdzones reizen, kunnen binnen enkele dagen hun slaap-waakcycli aanpassen aan het licht van de omgeving. Hun skeletspieren, lever, longen en andere organen zullen zich echter in een verschillend tempo aanpassen. Deze interne biologische desynchronisatie wordt nog verergerd doordat het lichaam niet synchroon loopt met de omgeving - een "dubbele desynchronisatie", die gevolgen heeft voor de gezondheid en de stemming.
Vertraagde slaapfase stoornis
Vertraagde slaapfasestoornis is een medische aandoening die wordt gekenmerkt door een vertraagde slaaptijd en een evenredig vertraagde waaktijd als gevolg van een fasevertraging in de endogene biologische moederklok. Specifieke genotypen liggen aan deze stoornis ten grondslag. Als deze mensen mogen slapen zoals hun endogene klok dat voorschrijft, ondervinden zij geen nadelige gevolgen van hun in fase verschoven slaaptijd.
Beheer
Licht is de sterkste prikkel om het slaap-waakschema van een persoon opnieuw af te stemmen, en zorgvuldige controle van de blootstelling aan en het vermijden van fel licht voor de ogen kan de aanpassing aan een nieuwe tijdzone versnellen. Het hormoon melatonine wordt bij de mens aangemaakt bij weinig licht en duisternis, en het wordt door licht uitgeschakeld.
Richting van de reis
Noord-zuid vluchten die geen tijdzones doorkruisen veroorzaken geen jetlag. Het oversteken van de Noordelijke IJszee of zelfs de Noordpool (vaak de kortste route tussen Noordoost-Europa en Alaska of de Canadese westkust en Oost-Azië) veroorzaakt echter wel een aanzienlijke tijdsverandering. Straalreizen van Alaska naar Noordoost-Europa veroorzaken een patroon van jetlag dat sterk lijkt op een oostwaartse vlucht op lagere breedtegraden. Seizoensgebonden verschillen in zonlicht als men de evenaar oversteekt kunnen zorgen voor een licht verstoord slaappatroon op de plaats van bestemming.
In het algemeen verloopt de aanpassing aan de nieuwe tijdzone sneller voor oost-west reizen dan voor west-oost. Een aanpassing in westelijke richting duurt, in dagen, ongeveer de helft van het aantal doorkruiste tijdzones; voor reizen in oostelijke richting duurt de aanpassing aan de nieuwe tijdzone, in dagen, ongeveer tweederde van het aantal doorkruiste tijdzones. Studies hebben aangetoond dat de prestaties in zowel individuele als teamsporten meetbaar beter zijn bij atleten die in westelijke richting naar de plaats van handeling zijn gevlogen dan in de tegenovergestelde richting.
Management na reizen naar het oosten
Reizen naar het oosten levert meer problemen op dan reizen naar het westen, omdat de lichaamsklok moet worden vooruitgezet, wat voor de meeste mensen moeilijker is dan hem uit te stellen. De meeste mensen hebben een endogeen circadiaan ritme dat langer is dan 24 uur, zodat het verlengen van een dag minder problemen oplevert dan het verkorten ervan. Even belangrijk is dat de noodzakelijke blootstelling aan licht om de lichaamsklok opnieuw uit te lijnen niet samenvalt met de dag/nacht-cyclus op de plaats van bestemming.
Reizen naar het oosten met zes tot negen tijdzones levert de grootste problemen op, omdat het wenselijk is licht in de ochtenden te vermijden. Waterhouse et al. bevelen aan:
Tijdzones Lokale tijd om licht op bestemming te vermijden Lokale tijd om licht op bestemming te zoeken
Oost 6h 03:00-09:00 11:00-17:00
Oost 7h 04:00-10:00 12:00-18:00
Oost 8h 05:00-11:00 13:00-19:00
Oosten 9u 06:00-12:00 14:00-20:00
Een reis naar het oosten van 10 uur of meer kan meestal het beste worden beheerd door ervan uit te gaan dat het een overgang van 14 uur naar het westen is en de lichaamsklok uit te stellen. Een op maat gemaakt jetlag programma kan worden verkregen via een online jetlag calculator. Deze programma's houden rekening met het slaappatroon van de gebruiker, het aantal tijdzones dat wordt doorkruist, en de reisrichting. De doeltreffendheid van deze jetlag calculators is niet gedocumenteerd.
Beheer bij reizen naar het westen
Reizen naar het westen geeft minder problemen dan reizen naar het oosten, en het is meestal voldoende om overdag blootstelling aan licht te zoeken en dit 's nachts te vermijden.
Het advies is zich voor te bereiden door de dagen ervoor late slaaptijden te hebben, overdag te reizen (niet zo vroeg dat vroeg opstaan nodig is), en aan boord wat te slapen om bij aankomst en tijdens de grondtransfer minder moe te zijn.
Methoden
Hieronder worden enkele methoden beschreven.
Blootstelling aan licht
Getimede blootstelling aan licht kan effectief zijn om mensen te helpen hun circadiane ritme af te stemmen op de verwachte cyclus op hun bestemming; het vereist strikte naleving van de timing. Lichttherapie is een populaire methode die door professionele atleten wordt gebruikt om een jetlag te verminderen. Speciale brillen, meestal op batterijen, geven licht aan de ogen, waardoor de productie van melatonine in de hersenen wordt geremd. Als het licht goed getimed is, kan het bijdragen tot een vervroeging of vertraging van de circadiane fase tot die welke op de plaats van bestemming nodig zal zijn. De bril kan worden gebruikt in het vliegtuig of zelfs voordat de gebruikers hun vertrekstad verlaten.
Melatonine toediening
Getimede toediening van melatonine kan effectief zijn in het verminderen van jetlag symptomen. Het voordeel van het gebruik van melatonine zal waarschijnlijk groter zijn voor vluchten naar het oosten dan voor die naar het westen, omdat het voor de meeste mensen gemakkelijker is om het circadiane ritme te vertragen dan te vervroegen. Er blijven vragen over de juiste timing van het gebruik van melatonine, naast de legaliteit van de stof in bepaalde landen. Hoe effectief het daadwerkelijk kan zijn, is ook twijfelachtig. Voor atleten kunnen antidopingagentschappen het gebruik ervan verbieden of beperken.
Melatonine kan worden beschouwd als een duisternis signaal, met effecten op de circadiane timing die het tegenovergestelde zijn van de effecten van blootstelling aan licht. Melatonine receptoren bevinden zich op de suprachiasmatische kern, die de anatomische locatie is van de circadiane klok. De resultaten van een paar veldstudies van melatonine toediening, waarbij de circadiane fase werd gemonitord, hebben bewijs geleverd voor een correlatie tussen de vermindering van jetlag symptomen en de versnelde uitlijning van de circadiane klok.
Beweging en voeding
Timing van lichaamsbeweging en voedselconsumptie zijn ook voorgesteld als remedies, hoewel hun toepasbaarheid bij mensen en praktische toepasbaarheid voor de meeste reizigers niet zeker is, en er geen vaste richtlijnen bestaan. Er zijn zeer weinig gegevens die het gebruik van voeding om zich aan te passen aan een jetlag ondersteunen. Hoewel er gegevens zijn die het gebruik van lichaamsbeweging ondersteunen, is de intensiteit van de inspanning die nodig kan zijn aanzienlijk, en mogelijk moeilijk vol te houden voor niet-atleten. Deze strategieën kunnen zowel voor vertrek als na de landing worden gebruikt. Individuen kunnen verschillen in hun gevoeligheid voor jetlag en in hoe snel ze zich kunnen aanpassen aan nieuwe slaap-waakschema's.
Kortwerkende slaapmedicatie kan worden gebruikt om de slaapkwaliteit en -timing te verbeteren, en stimulerende stoffen zoals cafeïne kunnen worden gebruikt om de waakzaamheid te bevorderen, hoewel onderzoeksresultaten over hun succes bij de aanpassing aan een jetlag inconsistent zijn.
Voor tijdsveranderingen van minder dan drie uur is het onwaarschijnlijk dat een jetlag een probleem is, en als het reizen voor korte periodes is (drie dagen of minder) kan het aanhouden van een "thuisschema" voor de meeste mensen beter zijn. Slapen in het vliegtuig wordt alleen geadviseerd als het binnen de normale slaaptijd van de bestemming valt.
Herschikken van slaap
In het geval van korte reizen is een gemakkelijke manier om een jetlag te minimaliseren het handhaven van het slaap-waak schema van thuis na aankomst op de bestemming, maar deze strategie is vaak onpraktisch met betrekking tot gewenste sociale activiteiten of werkverplichtingen. Het verschuiven van je slaapschema voor vertrek met 1-2 uur om overeen te komen met de tijdzone van de bestemming kan ook de duur van de jetlag verkorten. Symptomen kunnen nog meer worden verminderd door een combinatie van kunstmatige blootstelling aan licht en het herschikken van het schema, omdat is aangetoond dat het de fase-verschuiving versterkt.
Farmacotherapie
Een kort hypnotisch medicijn is effectief gebleken om slapeloosheid gerelateerd aan een jetlag te verminderen. In een studie verbeterde zolpidem de slaapkwaliteit en verminderde het ontwaken bij mensen die tussen vijf en negen tijdzones reisden. Er moet rekening worden gehouden met mogelijke bijwerkingen van hypnotische middelen, zoals geheugenverlies en verwardheid. Verschillende gevallen waarin triazolam werd gebruikt om de slaap tijdens een vlucht te bevorderen, rapporteerden dramatische globale amnesie.
Geestelijke gezondheid
Een jetlag kan gevolgen hebben voor de geestelijke gezondheid van kwetsbare personen. Bij het reizen door tijdzones treedt er een "faseverschuiving op van de lichaamstemperatuur,
de slaap door snelle oogbewegingen, de melatonineproductie en andere circadiane ritmen".
Een studie uit 2002 toonde aan dat een terugval van belangrijke affectieve en psychotische stoornissen vaker voorkwam wanneer er in de afgelopen week zeven of meer tijdzones
waren gepasseerd dan wanneer er drie of minder tijdzones waren gepasseerd.
Hoewel significante verstoringen van het circadiane ritme waren gedocumenteerd als invloed hebbend op mensen met een bipolaire stoornis,
bestudeerde een Australisch team zelfmoordstatistieken van 1971 tot 2001 om te bepalen of de verschuivingen van een uur die gepaard gaan met de zomertijd een effect hadden.
Zij vonden een verhoogde incidentie van mannelijke zelfmoord na het begin van de zomertijd, maar niet na terugkeer naar de standaardtijd.
Medicatie
Melatonine.
- Bouvy, M. & Buurma, H. 2012. Het juiste medicijn. Consumentenbond. ISBN 978-90-5951-192-7, pagina 236, 255, 257
- Wolffers, Ivan. 2005. Medicijnen 2006-2007. Klachten, ziekten, behandeling en medicatie. 1028 blz. Uitg.Contact. ISBN 978-90-254-2604-2, pagina 628-629
Bronnen:
- Merck Manual, professional version
- Merck Manual, consumer version
- Beers, Marc H. (red.), 2005, 2e druk. Merck Manual Medisch Handboek. Bohn Stafleu van Loghum. 1970 blz. ISBN 978-90-313-4300-5. blz.1723
- Beers, Marc H. (red.), 2008, 1e druk. Merck Manual Leeftijd & Gezondheid. Over gezond ouder worden. Bohn Stafleu van Loghum. 926 blz. ISBN 978-90-313-4758-2. blz.372
- Wolffers, Ivan. 2005. Medicijnen 2006-2007. Klachten, ziekten, behandeling en medicatie. 1028 blz. Uitg.Contact. ISBN 978-90-254-2604-2, pagina 557
- Wiki
|