| Dyspareunie | meer vrouwen |
| Coïtus torminosus | |
| Genitopelvische pijn | |
| Penetratiestoornis | |
|
|
Het onderstaande is de letterlijke vertaling van de online versie van de
Wat is het?
- oppervlakkig (uitgelokte vestibulodynie genoemd): Deze treedt op wanneer er druk wordt uitgeoefend op de opening van de vagina (genitale zone of vulva)
- diep (dyspareunie genoemd): komt voor wanneer de penis diep in de vagina komt
De pijn kan branderig, scherp of krampend zijn. De bekkenspieren worden vaak gespannen, waardoor de pijn toeneemt, of het nu oppervlakkig of diep is.
Pijn, ook tijdens de geslachtsgemeenschap, wordt sterk beïnvloed door emoties. Klein ongemak kan bijvoorbeeld aanvoelen als hevige pijn na een traumatische seksuele ervaring, zoals verkrachting. Boosheid jegens een sekspartner, angst voor intimiteit of zwangerschap, een negatief zelfbeeld of de overtuiging dat de pijn nooit meer weggaat, kunnen de pijn verergeren.
Bij genitopelvic pain/penetration disorder spannen de spieren rond de opening van de vagina onwillekeurig aan zonder duidelijke lichamelijke reden, zelfs als de vrouw geslachtsgemeenschap wil hebben.
Veel vrouwen met genitopelvicale pijn / penetratiestoornis hebben ook moeite om opgewonden te raken en/of moeite met het bereiken van een orgasme.
Oorzaak
De oorzaken van genitopelvicale pijn / penetratiestoornis variëren naargelang de pijn oppervlakkig of diep is.
Oppervlakkige pijn
Oppervlakkige pijn kan het gevolg zijn van het volgende:
- verhoogde gevoeligheid van het genitale gebied voor pijn (zoals kan voorkomen bij geprovoceerde vestibulodynie)
- genito-urinair syndroom van de menopauze (veranderingen in de vagina en urinewegen die bij de menopauze kunnen optreden)
- onvoldoende smering door onvoldoende voorspel
- ontsteking of infectie van het genitale gebied (waaronder herpes en schimmelinfecties), de vagina of de Bartholin klieren (de kleine klieren aan weerszijden van de vaginale opening)
- ontsteking of infectie van de urinewegen
- verwondingen in het genitale gebied
- bestraling van de vagina, waardoor de vagina minder elastisch wordt en er littekens kunnen ontstaan, waardoor het gebied rond de vagina smaller en korter wordt
- een traumatische ervaring in het verleden, zoals misbruik als kind of hevige pijn tijdens de bevalling
- een allergische reactie op voorbehoedsmiddelen of latex condooms
- gebruik van antihistaminica, die een lichte, tijdelijke droogheid van de vagina kunnen veroorzaken
- borstvoeding, die droogheid van de vagina kan veroorzaken omdat het oestrogeengehalte laag is
- zelden een bij de geboorte aanwezige afwijking (zoals een abnormale afscheiding in de vagina) of een maagdenvlies dat het binnendringen van de penis belemmert
- een operatie die de vagina vernauwt (bijvoorbeeld om weefsel te herstellen dat tijdens de bevalling is gescheurd of om een verzakking van het bekken te corrigeren)
Genito-urinair syndroom van de menopauze verwijst naar veranderingen in de vagina en urinewegen die optreden na de menopauze. De weefsels van de vagina kunnen dun, droog en onelastisch worden, en de smering voor geslachtsgemeenschap is onvoldoende. Deze veranderingen treden op omdat het oestrogeengehalte afneemt naarmate vrouwen ouder worden. Deze veranderingen kunnen geslachtsgemeenschap pijnlijk maken. Urineverschijnselen die in de menopauze kunnen optreden zijn onder meer een dwingende behoefte om te plassen (urgency) en frequente urineweginfecties.
Uitgelokte vestibulodynie kan optreden bij de eerste keer dat iets (zoals een tampon, speculum of penis) in de vagina wordt ingebracht (penetratie). Of het kan zich ontwikkelen bij een vrouw die comfortabele, pijnloze penetratie heeft ervaren. Vestibulodynie kan het gevolg zijn van een combinatie van factoren, waaronder de volgende:
- ontsteking of een immuunreactie (die het gevolg kan zijn van contact met een irriterende
Het urogenitaal syndroom van de menopauze verwijst naar veranderingen in de vagina en de urinewegen die optreden na de menopauze. Het weefsel van de vagina kan dun, droog en onelastisch worden, en de smering voor geslachtsgemeenschap is onvoldoende. Deze veranderingen treden op omdat het oestrogeengehalte afneemt naarmate vrouwen ouder worden. Deze veranderingen kunnen geslachtsgemeenschap pijnlijk maken. Urineverschijnselen die in de menopauze kunnen optreden zijn onder meer een dwingende behoefte om te plassen (urgency) en frequente urineweginfecties.
Uitgelokte vestibulodynie kan optreden bij de eerste keer dat iets (zoals een tampon, speculum of penis) in de vagina wordt ingebracht (penetratie). Of het kan zich ontwikkelen bij een vrouw die comfortabele, pijnloze penetratie heeft ervaren. Vestibulodynie kan het gevolg zijn van een combinatie van factoren, waaronder de volgende:
- ontsteking of een immuunreactie (die het gevolg kan zijn van contact met een irriterende stof, een contactprikkel, een infectie of een geneesmiddel)
- een verhoogd aantal zenuwvezels (dat soms al bij de geboorte aanwezig is), waardoor het gebied gevoeliger is voor pijn
- een verminderde productie van hormonen
- problemen met de bekkenbodemspieren (spieren die zich laag in het bekken bevinden en die de organen in het bekken, waaronder de vagina, ondersteunen)
Uitgelokte vestibulodynie kan voorkomen bij chronische pijnsyndromen, waaronder fibromyalgie, interstitiële cystitis en prikkelbare darmsyndroom. Ook bepaalde bindweefselaandoeningen (zoals het Ehlers-Danlos syndroom) verhogen het risico op uitgelokte vestibulodynie.
Het maagdenvlies is een vlies dat de opening van de vagina omsluit of, bij zeer weinig vrouwen, bedekt. Wanneer vrouwen voor het eerst geslachtsgemeenschap hebben, kan het maagdenvlies, als het niet eerder is opgerekt (bijvoorbeeld door tampongebruik of seksuele stimulatie met een vinger in de vagina), scheuren, wat pijn en bloedingen veroorzaakt. Sommige vrouwen worden geboren met een abnormaal strak maagdenvlies.
De term levator ani syndroom heeft grotendeels de term vaginisme vervangen, omdat de symptomen van vaginisme meestal het gevolg zijn van een disfunctie van de levator ani spier. Het levator ani syndroom is een onvrijwillige contractie van de levator ani, de belangrijkste bekkenbodemspier. Het is de spier die samentrekt tijdens het orgasme. Deze aandoening kan voortkomen uit angst dat geslachtsgemeenschap pijnlijk zal zijn. Het begint vaak bij de eerste poging tot geslachtsgemeenschap, maar kan zich ook later ontwikkelen na periodes van stress. Als vrouwen vrezen dat seks pijnlijk zal zijn, kunnen hun spieren zich automatisch aanspannen wanneer het gebied rond de vagina wordt aangeraakt.
Diepe pijn
Diepe pijn tijdens of na geslachtsgemeenschap kan het gevolg zijn van het volgende:
- infectie van de baarmoederhals, baarmoeder of eileiders (pelvic inflammatory disease), waardoor zich in het bekken verzamelingen pus (abcessen) kunnen vormen
- endometriose
- fibromen
- groeiingen in het bekken (zoals tumoren en eierstokcysten)
- banden van littekenweefsel (verklevingen) tussen organen in het bekken, die kunnen ontstaan na een infectie, operatie of bestraling voor kanker in een bekkenorgaan (zoals de blaas, baarmoeder, baarmoederhals, eileiders of eierstokken)
Sterke onbedoelde (onvrijwillige) samentrekking van de spieren in het bekken (bekkenspierhypertensie genoemd) kan diepe pijn veroorzaken of tot gevolg hebben.
Symptomen
De pijn van genitopelvische pijn/penetratiestoornis kan voor het eerst optreden als er iets (tampon, speculum of penis) in de vagina wordt ingebracht. Of de vrouw kan nooit pijnvrije geslachtsgemeenschap hebben gehad. De pijn kan bijvoorbeeld optreden na een periode van pijnloze geslachtsgemeenschap. De pijn wordt vaak beschreven als brandend of stekend.
Vrouwen met genitopelvische pijn/penetratiestoornis kunnen een intense angst en ongerustheid hebben voor pijn voor of tijdens penetratie van de vagina. Wanneer vrouwen verwachten dat de pijn tijdens de penetratie zal terugkeren, spannen hun vaginaspieren zich aan, waardoor pogingen tot geslachtsgemeenschap nog pijnlijker worden. De meeste van deze vrouwen kunnen echter genieten van seksuele activiteit zonder penetratie.
Het onvermogen tot geslachtsgemeenschap kan een relatie onder druk zetten. Vrouwen kunnen zich schamen, tekortschieten of depressief zijn. Het veroorzaakt aanzienlijke stress bij vrouwen met een kinderwens.
Diagnose
- beoordeling door een arts op basis van specifieke criteria
Artsen stellen de diagnose genitopelvische pijn/penetratiestoornis op basis van de beschrijving van het probleem door de vrouw, inclusief wanneer en waar de pijn wordt gevoeld, en op basis van de resultaten van een bekkenonderzoek. Het bekkenonderzoek kan lichamelijke afwijkingen opsporen of uitsluiten. De pijn van de vrouw en het anticiperen op pijn en het onwillekeurig samentrekken van de spieren rond de vaginaopening kunnen het onderzoek echter bemoeilijken. Artsen proberen het onderzoek zo draaglijk mogelijk te maken. Ze zijn zo voorzichtig mogelijk en leggen vaak in detail uit wat ze doen. De arts kan de vrouw vragen of zij tijdens het onderzoek rechtop wil zitten en haar geslachtsdelen in een spiegel wil bekijken. Dit kan haar een gevoel van controle geven en haar angst verminderen.
Het gebied in en rond de opening van de vagina wordt voorzichtig maar grondig onderzocht.
Artsen stellen de diagnose genitopelvische pijn/penetratiestoornis op basis van de beschrijving van het probleem door de vrouw, inclusief wanneer en waar de pijn wordt gevoeld, en op basis van de resultaten van een bekkenonderzoek. Het bekkenonderzoek kan lichamelijke afwijkingen opsporen of uitsluiten. De pijn van de vrouw en het anticiperen op pijn en het onwillekeurig samentrekken van de spieren rond de vaginaopening kunnen het onderzoek echter bemoeilijken. Artsen proberen het onderzoek zo draaglijk mogelijk te maken. Ze zijn zo voorzichtig mogelijk en leggen vaak in detail uit wat ze doen. De arts kan de vrouw vragen of zij tijdens het onderzoek rechtop wil zitten en haar geslachtsdelen in een spiegel wil bekijken. Dit kan haar een gevoel van controle geven en haar angst verminderen.
Het gebied in en rond de opening van de vagina wordt voorzichtig maar grondig onderzocht op mogelijke oorzaken, zoals tekenen van ontsteking of afwijkingen. Als de artsen een abnormaal gebied vinden, kunnen ze een monster nemen dat onder een microscoop wordt onderzocht (biopsie).
Om te bepalen waar de pijn optreedt, kan een arts met een wattenstaafje verschillende gebieden rond en/of in de vagina aanraken.
De arts beoordeelt de spanning van de bekkenspieren rond de vagina door een of twee gehandschoende vingers in de vagina te steken. Om de baarmoeder en eierstokken te controleren op afwijkingen, legt de arts vervolgens de andere hand op de onderbuik (bimanueel onderzoek genoemd) en drukt op deze organen.
De arts drukt ook op de urinebuis en de blaas om te controleren op gevoeligheid.
Er kan ook een rectaal onderzoek worden gedaan.
Artsen stellen de diagnose genitopelvic pain/penetration disorder op basis van criteria uit de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5), gepubliceerd door de American Psychiatric Association. Deze criteria vereisen de aanwezigheid van ten minste een van de volgende:
- significante pijn tijdens geslachtsgemeenschap of penetratiepogingen
- significante angst of angst voor pijn in afwachting van, tijdens of vanwege vaginale penetratie
- significante aanspanning van de bekkenspieren tijdens pogingen tot penetratie van de vagina
Deze symptomen moeten al minstens 6 maanden bestaan en de vrouw moet er veel last van hebben. Ook moeten artsen elke andere oorzaak van de symptomen uitsluiten, zoals een andere stoornis, seksueel misbruik of drugs of andere middelen.
Behandeling
- verdovende crèmes, zitbaden en glijmiddelen
- behandeling van de oorzaak, indien mogelijk
- psychologische therapieën
- bekkenbodemfysiotherapie
- desensibilisatie
Bij de behandeling kan een team van clinici betrokken zijn, zoals artsen en fysio- en seksuologen.
Welke behandelingen voor genitopelvische pijn/penetratiestoornis het beste zijn, is niet vastgesteld, en de behandelingen variëren afhankelijk van de symptomen. Enkele algemene maatregelen worden echter aanbevolen.
Algemene maatregelen
Tot de algemene maatregelen behoren het overdag dragen van katoenen ondergoed, wassen met een milde zeep (alleen op de behaarde delen van de genitaliën), en het vermijden van douchen en vaginale deodorant zonder recept. Het gebruik van een ongeparfumeerd glijmiddel tijdens de seks kan vaginale droogheid, die pijn veroorzaakt tijdens de geslachtsgemeenschap, verminderen.
Vaginale glijmiddelen en vochtinbrengende middelen zijn onder meer voedseloliën (zoals kokosolie), glijmiddelen op siliconenbasis en producten op waterbasis. Glijmiddelen op waterbasis drogen snel uit en moeten soms opnieuw worden aangebracht, maar verdienen de voorkeur boven vaseline of andere glijmiddelen op oliebasis. Glijmiddelen op oliebasis drogen de vagina uit en kunnen latex anticonceptiemiddelen zoals condooms en pessariums beschadigen. Ze mogen niet in combinatie met condooms worden gebruikt. Glijmiddelen op siliconenbasis kunnen worden gebruikt met condooms en pessariums, evenals glijmiddelen op waterbasis. Vrouwen kunnen hun arts vragen welk type glijmiddel voor hen het meest geschikt is.
Bij de behandeling van genitopelvicale pijn/penetratiestoornis doen artsen of andere teamleden vaak het volgende:
- het koppel aanmoedigen om bevredigende vormen van seksuele activiteiten te ontwikkelen waarbij geen penetratie nodig is en hen leren hoe ze dat moeten doen
- psychologische problemen bespreken die bijdragen aan en veroorzaakt worden door de chronische pijn
- indien mogelijk, behandel een lichamelijke afwijking die bijdraagt aan de pijn (zoals endometriose of vaginale infecties)
- onvrijwillige samentrekking van de spieren in het bekken (bekkenspierhypertensie) behandelen
- behandel seksuele interesse/arousal stoornissen indien ook aanwezig
Seksuele activiteiten zonder penetratie kunnen paren helpen wederzijds genot te bereiken (inclusief orgasmes en ejaculatie). Een voorbeeld is stimulatie met de mond, handen of een vibrator.
Meer tijd besteden aan voorspel kan de vaginale smering verhogen en zo de geslachtsgemeenschap minder pijnlijk maken.
Bij diepe pijn kan een ander standje voor de geslachtsgemeenschap helpen. Bovenop liggen kan vrouwen bijvoorbeeld meer controle geven over de penetratie, of een ander standje kan de diepte van de penis beperken.
Psychologische therapieën
Sommige vrouwen hebben baat bij psychologische therapieën, zoals cognitieve gedragstherapie en op mindfulness gebaseerde cognitieve therapie (MBCT). Mindfulness houdt in dat men zich concentreert op wat er in het moment gebeurt, zonder te oordelen of te controleren wat er gebeurt. Dergelijke therapieën helpen vrouwen hun angst en vrees voor pijn tijdens de geslachtsgemeenschap te beheersen.
Artsen kunnen vrouwen doorverwijzen naar een gekwalificeerde seksuoloog voor psychologische therapieën.
Bekkenbodemfysiotherapie
Fysiotherapie voor de bekkenbodem kan vaak nuttig zijn voor vrouwen met genitopelvische pijn/penetratiestoornis. Het omvat bekkenbodemspiertraining, soms met biofeedback, om vrouwen te leren hun bekkenspieren bewust te ontspannen. Deze oefeningen leren vrouwen deze spieren aan te spannen en vervolgens te ontspannen.
Fysiotherapeuten kunnen andere technieken gebruiken om strakke bekkenspieren te rekken en te ontspannen. Deze technieken omvatten:
- weefselmobilisatie en myofasciale losmaking: Met verschillende bewegingen (zoals ritmisch duwen of massage) druk uitoefenen op de aangetaste spieren of de weefsels die de spieren bedekken (myofasciae) en deze rekken
- triggerpointdruk: Druk uitoefenen op zeer gevoelige delen van de aangetaste spieren, waar de pijn kan beginnen (triggerpoints)
- elektrische stimulatie: Toepassen van zachte elektrische stroom via een apparaat dat bij de opening van de vagina wordt geplaatst
- blaastraining en darmtraining: Vrouwen een strikt plasschema laten volgen en oefeningen aanbevelen om de spieren rond de urinebuis en de anus te versterken, soms met biofeedback
- therapeutische ultrasonografie: Het toepassen van hoogfrequente geluidsgolven op de aangetaste spieren (waardoor de bloedstroom toeneemt, de genezing wordt bevorderd en strakke spieren minder strak worden)
Het Levator ani syndroom (vaginisme) kan worden behandeld met progressieve desensibilisatie (met de hand of met dilatatoren). Met deze techniek kunnen vrouwen er geleidelijk aan wennen dat het genitale gebied wordt aangeraakt. De volgende stap wordt pas gezet als de vrouw zich comfortabel voelt bij de vorige stap.
- de vrouw betast zichzelf dagelijks zo dicht mogelijk bij de opening van de vagina. Zodra haar angst en vrees voor het aanraken van haar geslachtsdelen is afgenomen, zal de vrouw het lichamelijk onderzoek beter kunnen verdragen
- de vrouw brengt haar vinger langs haar maagdenvlies. Ze wordt geïnstrueerd om te duwen of te bukken terwijl ze haar vinger inbrengt om de opening te vergroten en het binnendringen in de vagina te vergemakkelijken
- ze brengt speciaal ontworpen dilatatoren in die geleidelijk groter worden. Door een dilatator 10 tot 15 minuten binnen te laten, wennen de spieren aan de zachtjes toenemende druk zonder automatisch samen te trekken. Nadat ze de kleinste maat kan verdragen, brengt ze de volgende grotere in, enzovoort
- de vrouw laat haar partner haar helpen een dilator in te brengen tijdens een seksuele ontmoeting om te bevestigen dat deze comfortabel naar binnen kan als zij seksueel opgewonden is
- de vrouw moet haar partner toestaan het gebied rond de vaginaopening aan te raken met zijn penis of een dildo, maar zonder dat deze de vagina ingaat. Dan kan de vrouw eraan wennen de penis of dildo op dit gebied te voelen
- uiteindelijk brengt de vrouw de penis of dildo van haar partner geheel of gedeeltelijk in de vagina in, op dezelfde manier als zij de dilatator heeft geplaatst. Zij kan zich zelfverzekerder voelen als zij bovenop ligt tijdens de geslachtsgemeenschap
Bij oppervlakkige pijn is bekkenbodemfysiotherapie belangrijk, omdat het onwillekeurig samentrekken van de spieren rond de vaginaopening vaak een deel van het probleem is. Het aanbrengen van een verdovende zalf en het nemen van zitbaden kunnen helpen, evenals het overvloedig aanbrengen van een glijmiddel voor de geslachtsgemeenschap.
Specifieke therapieën
Een meer specifieke behandeling hangt af van de oorzaak, zoals in de volgende gevallen:
- verdunning en uitdroging van de vagina na de menopauze: Oestrogeen alleen of in combinatie met testosteron dat in de vagina wordt ingebracht
- vaginale infecties: Antibiotica, schimmelwerende middelen, of andere geneesmiddelen naargelang het geval
- cysten of abcessen: Chirurgische verwijdering
- een stijf maagdenvlies of een andere aangeboren afwijking: Chirurgie om het te corrigeren
Oestrogeen kan in de vagina worden ingebracht als crème (met een plastic applicator), als tablet of in een ring (vergelijkbaar met een pessarium). Deze lokale vormen van oestrogeen kunnen de symptomen verlichten die de vagina en de urinewegen aantasten. Als vrouwen ook opvliegers hebben, kunnen artsen oestrogeen via de mond voorschrijven of oestrogeenpleisters die op de huid worden aangebracht. Als vrouwen een baarmoeder hebben (dat wil zeggen, ze hebben geen hysterectomie ondergaan), krijgen ze oestrogeen plus progestageen (een versie van het hormoon progesteron), omdat het gebruik van oestrogeen alleen het risico op kanker van het baarmoederslijmvlies (endometriumkanker) verhoogt. Er worden lage doses oestrogeen gebruikt. Voor postmenopauzale vrouwen hebben oestrogeenpleisters meestal de voorkeur boven tabletten.
Bij postmenopauzale vrouwen kan een synthetische vorm van dehydroepiandrosteron (DHEA), prasteron genaamd, die in de vagina wordt ingebracht, ook de vaginale droogheid verlichten en seks minder pijnlijk maken.
Ospemifeen (een selectieve oestrogeenreceptormodulator, of SERM) en oestrogeen beïnvloeden het vaginale weefsel op een vergelijkbare manier. Net als oestrogeen kan ospemifeen worden gebruikt ter verlichting van vaginale droogheid en andere symptomen waarbij de vagina en/of de urinewegen betrokken zijn.
Geneesmiddelen tegen neuropathische pijn (pijn door beschadiging van het zenuwstelsel) kunnen de pijn bij vestibulodynie helpen verlichten. Hiertoe behoren de anti-epileptica gabapentine en pregabaline en de antidepressiva amitriptyline en nortriptyline.
Verschillende crèmes die gabapentine en amitriptyline bevatten kunnen rechtstreeks op de opening van de vagina worden aangebracht. Deze behandelingen kunnen de pijn verlichten en hebben minder bijwerkingen.
Botulinetoxine type A, geïnjecteerd in de bekkenbodemspieren, wordt gewoonlijk alleen gebruikt om geprovoceerde vestibulodynie te behandelen wanneer geen andere behandelingen effectief zijn gebleken. Het wordt slechts korte tijd gebruikt.
Vestibulectomie (verwijdering van het gebied rond de opening van de vagina) wordt zelden gedaan. Het wordt meestal gedaan bij vrouwen die nooit pijnvrije geslachtsgemeenschap hebben gehad.
Bronnen:
- Merck Manual, professional version
- Merck Manual, consumer version
- Beers, Marc H. (red.), 2005, 2e druk. Merck Manual Medisch Handboek. Bohn Stafleu van Loghum. 1970 blz. ISBN 978-90-313-4300-5. blz.1389-1390
- Wiki Nederlandstalig
- Wiki Engelstalig
| Laatste wijziging: 28 oktober 2022 | Colofon Disclaimer Privacy Zoeken Copyright © 2002- G. Speek |